Nënshkrimi i tij autorial qëndron në titujt e më shumë se 50 projekteve të filmit, televizionit në Poloni dhe projeksioneve ndërkombëtare. Ka fituar 60 çmime në festivalet më prestigjioze të filmit në botë dhe pothuajse aq shumë nominime.
Thonë se dikush duhet të jetë i errët, në mënyrë që një tjetër të agojë. Dhe nëse dikush u errësua përgjithmonë, si Josif V. Stalini në vitin 1953, atëherë do të thoshte që shumë autorë të filmit nga vendet e mëparshme të të ashtuquajturave “Blloku Lindor” nën ombrellën ideologjike të BRSS, e cila përfshinte edhe Poloninë, sadopak u zgjuan aspiratat e tyre krijuese. Në fakt, me një seri ndërprerjesh dhe “periudha shtërngo-lësho” të censurës politike, kubet kronologjike të mozaikut janë rregulluar disi bukur: Kinematografia polake dhe Andzhej Vitold Vajda (Andrzej Witold Wajda), siç çshtë emri dhe mbiemri i tij i plotë, në vitin 1955 e xhiroi filmin e tij të parë të filmit artistik GJENERATA (Pokolenie / A Generation), i cili sipas kritikëve dhe historianëve të filmit i përket arritjeve të tij më të mëdha.
Babai i Vajdës, për fat të keq, nuk i mbijetoi hijes së “Darth Vader” sovjetike në fillim të luftës së dytë botërore, kur pas ndarjes së Polonisë nga forcat e përbashkëta të Hitlerit dhe Rusisë, ai u likuidua me 20,000 oficerë të tjerë polakë në pyllin Katin. Por, për këtë, në tekstin e mëposhtëm.
Gjashtë titujt e javës së filmit kushtuar Vjdës në mënyrë kronologjike mbulojnë plagët e tij (të zeza dhe të bardha) KANAL(Kanal) i vitit 1957, HI DHE DIAMANT (Popiól I Diament / The Ashes and Diamonds) i vitit 1958, MAGJISTARË TË PAFAJSHËM (Niewinni Czarodzieje / Innocent Sorcceres) i vitit 1960 , HIRI (Popioly / The Ashes) i vitit 1965, (Saga epike për legjionet polake në ushtritë Napoleonike që nga fillimi i shekullit të 19 -të), si dhe dy titujt e veçantë të epokës së artë të autorit: NJERI PREJ MERMERI (Czlowiek z marmuru / Man of Marble) i vitit 1977 dhe NJERI PREJ HERKURI (Czlowiek z zelaza / Man of Iron) i vitit 1981.
…
Kush është regjisori Anzhej Vajda (1926-2016)?
Nënshkrimi i tij autorial qëndron në titujt e më shumë se 50 projekteve të filmit dhe televizionit në Poloni dhe projeksioneve ndërkombëtare, ka fituar 60 çmime në festivalet më prestigjioze të filmit në botë dhe pothuajse aq shumë nominime. Ndër çmimet e tjera, në vitin 1990 ai mori çmimin “Çmimi i filmit evropian për vepër jetësore”, në Berlinale në vitin 1996 ai mori çmimin “Ariu i Argjendtë” për kontributin e veçantë në artin e filmit, në Festivalin e Filmit në Venecia në vitin 1998 fitoi çmimin “Luani i Artë” , në vitin 2000 edhe çmimin “Oscar” nderi, dhe në vitin 2006 morri çmimin e nderit “Ariu i Artë” në Berlinale.
I lindur me 6 Mars të viti 1926 në Suvalki, Poloni, vdiq me 9 tetor të viti 2016 në Varshavë. Nëna e tij Anjela ishte mësuese në shkollën ukrainase, babai i tij Jakub ishte kapiten i ushtrisë polake (këmbësorisë).
Fëmijëria e tij me vëllain e tij para luftës së dytë botërore e kujton atë si të lumtur, sepse me fillimin e luftës ai humbi babanë e tij, dhe në vitin 1942 ai u bë anëtar i lëvizjes së rezistencës. Pas luftës ai u transferua në Krakov dhe studioi për pikturë në Akademinë e Shkencës dhe Arteve. Në periudhën nga 1950 deri në 1954, studioi për regji të filmit në Akademinë e Filmit në Lodz, dhe menjëherë pas kësaj filmoi debutuesin, filmin e lartpërmendur GJENERATA (Pokolenie / A Generation), dramë e luftës, i cili së bashku me filmat KANAL; HI DHE DIMANT, përbëjnë trilogjinë e tij për Poloninë gjatë kohës së luftës së dytë botërore.
Me filmin KANAL gjithashtu fillon serinë e gjatë të çmimeve nga festivalet më të rëndësishme të filmit në Evropë dhe në botë: “Çmimi Special” nga juria e Kanës për filmin KANAL, çmimi “Fipresci” në Venecia për filmin HI DHE DIAMANT… Në vitin 1959 xhiron filmin e parë me ngjyra LOTNA, i cili më vonë vetë do ta kritikojë si film i pasuksesshëm. Pastaj, filmi MAGJISTARË TË PAFAJSHËM do ti rikthehet në faturën bardh e zi -me Jirzhi Andzhejevski dhe Jirzhi Skolimovski si skenaristë dhe Roman Polanski si aktor – më pas dramat epike SAMSON (1961) dhe SIBERIANIA LED MAGBET(1962) në produksionin jugosllav, por edhe filmi PORTAT PËR NË PARAJSË (Gates to Paradise; 1968) në bashkëprodhim jugosllavo-anglez, si dhe spektakli ushtarak HIRI i vitit 1965. Nga mesi e viteve të 60-ta, ai shpesh qëndronte në Jugosllavi, veçanërisht në Beograd, kështu që ai ishte i interesuar për të realizust një film sipas dy tregimeve të nobelistit Ivo Andriq, “Tregimet për elefantin e vezirit” dhe “Mara Milosnica”, kurse ideja për film e frymëzuar nga Gavrillo Princip dhe vrasësit e tjerë të princit austro-hungarez, Ferdinand në Sarajevë në vitin 1914.
Në fund të viteve të 60-ta, ai kthehet në temat aktuale polake, kështu që ai do ta xhirojë filmin TË GHITHA PËR SHTIJE (Wszystko na Sprzedaź, 1968) si një homazh për aktorin e tij të preferuar ZbignJev Cibulski, i cili vdiq në mënyrë tragjike në një aksident automobilistik. Në vijim janë komedija romantike GJUETI E MIZAVE (Polowanie na muchy, 1969), drama ushtarake PIZAZH PAS BETEJËS (krojobraz po bitwie, 1970), kurse me markën e re të filmave të tij, aktorin Daniel Ollbricki, xhiroi edhe PYLLI I THUPRAVE (Brzezina, 1970) dhe dramën historike Tokën e Premtuar ( Ziemia obiecana, 1975), e cila ka arritur sukses të madh: nominimi për “Oskar” për filmin më të mirë të huaj dhe filmin më të mirë polak atë vit.
Paralelisht me filmin, ai gjithashtu realizon shfaqje të suksesshme në teatrot polake, shpesh duke përdorur metodën për të “kontrolluar” temën e dërrasave të teatrove, dhe më pas para kamerave të filmit. I tillë është rasti me TOKA E PREMTUAR, DASMA (Wesele, 1973) dhe ZONJUSHAT NGA VILLKI (Panny Z Wilka, 1979), dhe më vonë TË ZOTËRUARIT (Les Possédés, 1988) sipas Dostoevskit dhe DANTON (Danton, 1983) – që të dy prodhime franceze.
Në vitet e 70-ta të shekullit të kaluar, historia e filmit dëshmon për epokën e ndritur të veprës së Vajdës, si vijojnë: PA ANESTEZION (Bez Znieczulenia, 1978) fiton “Çmimin e Jurisë Ekumenike” në Kanë; NJERI PREJ MERMERI me çmimin “Fipresci” në Kanë; NJERI PREJ HEKURI me çmimin “Palma e Artë” dhe “Çmimi i Jurisë Ekumentike” në festivalin e Kanës në vitin 1981, si dhe nominimin për “Oskar”, kur autoritetet e atëhershme komuniste në Poloni tërheqin filmin nga konkurrenca.
Në vitet e 80-ta Vajda përsrëri xhiron bashkëprodhime evropiane. Me filmin DANTON (Danton, 1983), në rolin kryesorë me Zherar Depardje – fiton çmimin nacional të filmit në Francë “Cezar” për regji; në Gjermani xhiron filmin DASHURI NË GJERMANI (Eine Liebe in Deutschland, 1983); në Poloni realizon filmin KRONIKË E NGJARJEVE TË DASHURISË (Kronika wypadków milosnych, 1986), dhe në Francë xhiron filmin MLLEFI (1988).
Edhe përkundër viteve, Vajda edhe në mbarimin e shekullit realizon filma, pothuajse deri në fund të jetës. Filmografia e tij është pasuruar me dramën biografike KORÇAK (Korczak, 1990), pasojnë filmat NASTASIJA FILIPNOVA sipas “Idiot” të Dostoevskit (1994), drama ushtarake ZOTËRI TADUESH (Pan Tadeusz, 1999), si dhe HAKMARRJA (Zemsta, 2002), sipas paraqitjes së tij teatrale, në të cilën përsëri do të bashkëpunojë me Roman Polasnkin.
Në vitin 2007 realizoi filmin Katin (Katyn), dramë historike e masakrës së oficerëve polake në pyllin e Katinit në vitin 1940, kur u qëllua babai i tij, dhe i cili u emërua si filmi i vitit në Poloni, për të cilin mori nominimin për “Oskar” për filmin më të mirë të huaj. Ndër titujt e fundit të filmave janë: FLAMUR I ËMBËL (Tatarak, 2009) me Kristina Janda; më pas drama bografike Valenca: NJERI I SHPRESËS (Walensa. Czlowiek Z Nadziei, 2013) për udhëheqësin e lëvizjes polake Solidariteti, dhe përsëri dramën biografike IMAZHE TË NJËPASNJËSHME (Powidoki / Afterimage, 2016) – për jetën dhe veprën e piktorit polak Vlladislav Strzheminski (Wladyslaw Strzeminski).
Aktiviteti shoqëror i Vajdë ka vërejtur veprimtarinë politike si anëtar i Senatit të Republikës Polake nga viti 1989 deri në viti 1991 dhe anëtar i Këshillit të kulturës së presidentit polak nga viti 1992 deri në vitin 1994. Vajda gjithashtu themeloi Qendrën Japoneze për Art dhe Teknologji në Krakov ( 1994), dhe në vitin 1997 ai u pranua në Akademinë e Arteve të Francës (Académie des Beaux Arts).
…
Во книгата „Антонио Митриќески: Хроника на еден филмски сон“ има едно сеќавање на нашиот филмски режисер додека студирал на прочуената Филмска академија во Лоѓ, Полска. Од таа филмска школа потекнуваат и Анджеј Вајда и Роман Полански, па неретко биле гостувачки професори. Митриќески во книгата ги опишува различните „методологии“ на тие часови на филмските магови. Наспроти темпераментниот и вечно разбушавен Роман Полански, кој знаел и да се скара со студентите и слушателите од другите школи кои присуствувале на неговиот мастерклас, Вајда најпрвин на катедрата подредувал, како под конец, неколку пенкала и нотес, а потоа започнувал со предавањето.
Има некој таков ред и естетска дисциплина и во неговата филмографија. Неговиот дебитантски долгометражен игран филм носи наслов ПОКОЛЕНИЕ: толкувањето на овој термин во македонскиот речник како генерација или потомство, луѓе речиси на иста возраст со слични сфаќања и што живеат во еден временски период, некако совршено одговара на едно авторско пледоаје, кое одново и одново ќе се потврдува во наредните шеесеттина години во полската кинематографија. Вајда заминува на 90-годишна возраст, но неговите последни наслови, два документарни филмови, се промовирани по неговата смрт во 2017 и 2019. Не случајно еден од посмртно објавените филмови е документарецот МОИТЕ ИНСПИРАЦИИ (Andrzej Wajda: Moje inspiracje / Andrzej Wajda: My Inspirations), чиј наслов е повеќе од сигнификативен.
И не може, а да не се забележи една силна и темелна политичко-социјална ангажираност во неговите филмови. Како го постигнувал тоа?
Во антологиското интервју од 1987 година со Лика Лукиќ, авторка на култната емисија „Учесник и сведок“, која своевремено се емитуваше на белградската телевизија, Вајда, меѓу другите битни моменти во дејствувањето на еден филмски режисер, кажа две работи: „Денес веќе нема филмови што се наменети за сите гледачи, а да правиш филм за поединци и избрани, за мене – воспитан на старата филмска традиција – е неприфатливо. Тоа го сметам за голем и потполн пораз“, велеше Вајда.
Тоа интервју е печатено во некогашното српско издание на неговата книга „Филм наречен желба“ („Powtórka z całości“), чие оригинално нецензурирано издание излегува како самиздат во 1986 година, а подоцна неколку пати е препечатувана и преиздавана. Мала по обем, „книшката“ на Вајда за филмот е повеќе од прирачник – таа е вистинска „библија“ за сите млади режисери. Во неа Вајда вели вака: „Се прашував што би можел да го советувам младиот режисер-почетник, чии проблеми не се врзани само за уметноста, туку и за комуникацијата со луѓето со кои работи на филмот: со актерите, со снимателската екипа, со луѓето кои го финансираат филмот. Тие релации се ретко опишувани во прирачниците за младите режисери, а јас лично ги сметам за фундаментални, бидејќи да се биде режисер не значи само да се има талент, или стручно знаење, нити општа култура – туку е потребна и одредена психичка отпорност, која му овозможува на младиот човек да биде режисер. Приметив дека многу талентирани режисери ја немаат таа кондиција, и потклекнуваат на тоа место, бидејќи не размислуваат за тие проблеми. Затоа помалку талентираните снимаат филмови, а поспособните си заминуваат, не можејќи да ја издржат пресијата…“.
Се чини дека нема поверодостојна порака за младите филмаџии, но и поверодостојна оценка за еден опус како тој на Вајда.
…
Vajda ua kthen borxhin të gjithë viktimave polake në pyllin Katin në Katin, një nga filmat e tij të fundit. Megjithë fatin tragjik të babait të tij, i cili u likuidua mizorisht nga ushtria ruso-sovjetike në pyllin Katin në vitin 1940 dhe përkundër faktit se në intervista dhe fjalime ai shpesh përmendi se ai dhe brezi i tij nuk kishin asnjë shpresë për ta parë kurrë Poloninë të lirë dhe të pavarur jashtë ndikimit sovjetik – Vajda nuk e lejoi veten të “mos shikonte pyllin e drunjëve”, siç thuhet në Bibël, kur bëhet fjalë për artin. Kjo mençuri përdoret gjithashtu nga Fjodor M. Dostoevski si motoja e në romani të tij.
Për Dostoevskin, Vajda në librin e tij “Filmi i ashtuquajtur dëshirë” – do të shkruaj: “Te Dostoevski unë jam duke kërkuar diçka. Ai është një shkrimtar që thellësisht i ka kuptuar dhe depërtuar në sëmundjet e shoqërisë. Këto sëmundje kanë arritur edhe te ne, dhe së shpejti do të vuajmë prej tyre. Dostoevski dikur tha se e gjithë e ardhmja e njerëzimit do të zgjidhej në shekullin tjetër, dhe kjo është pikërisht ajo që jetojmë në shekullin e 20-të…! Unë dua të punoj sipas romaneve të Dostoevskit pikërisht sepse jep vizionin e ngjarjeve që ndodhin në shekullin tonë dhe para syve tanë “.
Pasioni i Vajdës, përveç filmave, ishte edhe teatri, ku vërehen disa nga paraqitjet e tij jashtëzakonisht të suksesshme në skenat e teatrit polak dhe evropian, nga Teatri i Vjetër në Krakov deri në Paris. Pikërisht dramatizimet e Vajdës për romanet “Krimi dhe Ndëshkimi”, “Mllefi” (“Zli Douses”; gjithashtu bëri film me të njëjtin emër) dhe “Idiot” (me titull “Nastasja Filipovna”) nga Dostoevski, janë shfrytëzuar nga regjisorë të ndryshëm të meriditeraneve të ndryshme – si frymëzim dhe të përshtatshëm për insenacione. (Digresion i vogël: Nëse kujtesa nuk më gënjen, dhe Zllatko Sllavenski, mjeshtri i vdekur, regjisori i teatrit dhe profesor në FDA, përdori pikërisht dramatizimin e Vajdës në ekspozitën e tij “Mllefi” në teatrin kombëtar maqedonas para dhjetëra vitesh).
Vajda ka nxjerrë në pah gjithmonë ekipin kompakt me të cilin ai ka punuar për filma në periudha të caktuara – nga kinematografët, redaktorët, skenografët dhe kostumografët, ndër të tjera – dhe natyrisht aktorët me të cilët ai kishte bashkëpunim të shpeshtë. Të paktën tre aktorë shënuan filmat e tij, ose, anasjelltas, mund të thuhet lirshëm që Vajda ka krijuar disa aktorë të shkëlqyeshëm përmes filmave të tij: Zbignjev Cibulski, Daniel Olbricki, Jezhi Radziviloviç etj. Në këtë “varg” të Vjadas ekziston edhe një aktore e jashtëzakonshme, Kristina Janda.
Në librin “Filmi i quajtur dëshirë” – Vajda i përshkruan bashkëpunëtorët me pak fjalë. Për shkrimtarin dhe skenaristin Jezhi Andzhejevski thekson “Shkrimtar, moralist, profesionist”. Për Zbignjev Cibulskin, të cilin e thëriste Zbishek, shkruan: “Më detyroi me personazhin më të suksesshëm në filmin tim, Maçej Helmicki në filmi “Hi dhe diamant”. Idoli i polakëve të rinj është bërë një person legjendar. Vdekja e tij tragjike në vitin 1967 ishte një frymëzim për filmin tim “Gjithçka është në shitje”.
Për Daniel Olbricki shkruan: “Ai luajti në shumë nga filmat e mi. Ai gjithmonë dëshironte të bëhej pasardhës i Cibulskit – dhe ai, pa dyshim, e arriti atë. Popullariteti i tij i madh midis audiencës nuk e ka dobësuar kurrë përgjegjësinë e tij profesionale “. Për Jazhi Radziviloviç, ai thotë: “Dhuntia dhe fytyra e tij, e cila menjëherë shpreh vullnetin dhe të vërtetën, unë i zbulova përderisa ai studionte për aktrim në Varshavë”. Për Jazhi Stavinskin tha: “Unë i detyrohem atij për skenarin e filmit Kanal… si një oficer i ri i ushtrisë, ai mori pjesë në kryengritjen e Varshavës. Ai frymëzoi tërë brezin tim të kinematografisë polake”.
Për Khishtof Zanusin thot që është në krye të kolonës së kinematografisë polake, të cilët e trashëguan gjenerata e tij: “Intelektual, racional, pragmatist, strateg dhe taktik, poliglot: i ka të gjitha cilësitë të cilat un nuk i kam.
Për Anjeshka Holland shkruan në vijim: “Regjisor, skenarist, shkroi për mua skenarin e filmit “Pa anestezion” dhe bashkëpunuam në filmin tim “Dashuri në Gjermani”. Autore e filmave të jashtëzakonshëm: “Aktorë provincvial”, “Ethe”, “Grua e vetmuar” … mbyllja e karakterit të saj është e jashtëzakonshme (vetëm një grua është e denjë për një gjë të tillë) “. Dhe për Kristina Janda thotë: “… Ajo ishte akoma studente kur zbulova shpirtin e saj, fuqinë e saj, dinamizmin e saj, energjinë e saj të pashtershme”.
Në të vërtetë, vlerësime të tilla për bashkëpunëtorët mund të jenë vetëm personalitete tepër të çmuara. Në fakt, si karriera e Andzhej Vajdës, e cila shënoi një shekull të tërë në kinematografinë polake.
Mbi gjeneratën e tij të filmit…
